سندرم X شکننده (FXS) حالت ژنتیکی است که طیفی از مسائل نموی شامل ناتوانی های یادگیری و اختلالات شناختی را موجب می شود. معمولآ شدت بیماری در مبتلایان مذکر بیشتر از افراد مونث است.
علائم بالینی بیماری: در افراد مبتلا شروع به حرف زدن اغلب با تآخیر (تا دو سالگی) اتفاق می افتد. بسیاری از افراد مذکر، مبتلا به ناتوانی ذهنی هستند در حالیکه فقط یک سوم افراد مونث ناتوانی ذهنی دارند. کودگان مبتلا به سندروم X شکننده همچنین ممکن است از اضطراب و بیش فعالی رنج ببرند. آنها ممکن است در تمرکز بر روی یک موضوع خاص مشکل داشته باشند. حدود یک سوم مبتلایان به این سندروم برخی ویژگیهای مربوط به اوتیسم را دارا هستند که موجب بروز اختلال در روابط اجتماعی آنها می شود. تشنج از جمله علائم سندروم در ۱۵ درصد افراد مذکر و ۵ درصد افراد مونث مبتلاست.
بسیاری از افراد مذکر و حدود نیمی از افراد مونث مبتلا به سندروم X شکننده دارای علائم فیزیکی اختصاصی هستند که با افزایش سن با وضوح بیشتری قابل تشخیص هستند. این علائم شامل صورت دراز و باریک، گوشهای بزرگ، پیشانی و فک پایین برجسته، اغلب انگشتان قابل انعطاف، کف پاها صاف و در مردان ماکروارکیدیسم (بزرگی بیضه ها) می شوند.
میزان شیوع بیماری: سندرم X شکننده (FXS) شايع‌ترين علت عقب‌ماندگى ذهنى ارثى در مردان و دومين عامل عقب‌ماندگى ذهنی ژنتيکى پس از تريزومى ۲۱ (سندروم داون) است، میزان شیوع آن در بین مردان ۱ در هر ۴۰۰۰ و در زنان ۱ در هر ۸۰۰۰ نفر است.
علت بیماری: جهش در ژن FMR1 (Fragile X Mental Retardation) موجب بروز سندروم X شکننده می شود. ژن فوق برروی قسمت انتهایی بازوی بلند کروموزوم X انسان (Xq27.3) قرار دارد و در حالت نرمال پروتئینی به نام FMRP را می سازد که در تنظیم فرایند تولید پروتئین هایی نقش ایفا می کند که نقش مهمی را در تشکیل سیناپس و انتقال پیام های عصبی دارند. سندرم X شکننده در اثر وقوع نوع خاصى از جهش ايجاد مى‌شود که در نتيجه آن، تعداد تکرارهاى سه تائى CGG در ژن FMR1 بطور غيرطبيعى افزايش مى‌يابد. تعداد اين تکرارها در افراد طبيعى بين ۶ تا ۵۴ است، در زنان ناقلی که داراى فرزندان مبتلا هستند، تعداد تکرارهای فوق به ۵۴ تا ۲۰۰ مى‌رسد که اصطلاحاً به اين حالت پيش‌جهش (Premutation) گفته مى‌شود. افراد دارای پيش جهش خود علائم بيمارى را آشکار نمى‌کنند اما به احتمال زياد داراى فرزندان مبتلا خواهند بود. افزايش بيش از حد اين تکرارها (بين ۲۰۰ تا بيش از ۱۰۰۰ تکرار) موجب خاموش شدن ژن و متوقف شدن یا کاهش شدید پروتئین FMRP، اختلال در عملکرد سیستم عصبی و بروز علائم بيمارى مى‌شود.
مردان و زنان با ۵۵ تا ۲۰۰ تکرار از قطعه CGG، گفته می شود که دارای پیش جهش در ژن FMR1 هستند. اگرچه بسیاری از اینگونه افراد دارای بهره هوشی نرمال هستند، با اینحال در آنها میزان FMRP کمتر از حد نرمال آن است. در نتیجه، ممکن است نوع خفیف علائم فیزیکی بیماری (مثل گوشهای برجسته) را داشته باشند. همچنین برخی مشکلات رفتاری از قبیل اضطراب و افسردگی در آنها دیده می شود. برخی کودکان دارای پیش جهش در ژن FMR1 ممکن است در بادیگیری مشکل داشته باشند یا رفتارهایی شبیه اوتیسم از خود نشان دهند. پیش جهش همچنین با خطر بیشتر ابتلا به بیماریهایی نظیر “عدم کفایت اولیه تخمدان ” یا FXPOI و سندروم لرزش/آتاکسی وابسته به X شکننده یا FXTAS باشند.
جنسیت والد دارای پيش‌جهش در انتقال سندرم به فرزندان و نيز در شدت عقب‌ماندگي تأثير گذار است، به‌صورتى که، اگر مادر ناقل پیش جهش باشد احتمال افزایش تکرارها در زمان انتقال به فرزند وجود دارد در حالی که چنین احتمالی، زمانیکه پدر ناقل می باشد منتفی است. بنابراين، فرزندان مادران ناقل پیش جهش در معرض ابتلا به سندروم X شکننده می باشند.
تشخیص و پیشگیری: تشخيص پيش و بعد از تولد سندرم X شکننده با استفاده از روشهای مطالعه مستقیم DNA که از نمونه های خون محیطی افراد مبتلا، سلول‌هاى پرزهاى جفتی و يا سلول‌هاى مايع آمنيوتيک جنینی قابل استخراج است امکان‌پذير می باشد. در صورتی که در افراد خویشاوند یک فرد به خصوص در برادر، دایی یا پسر خاله ها علائم این بیماری مشاهده می شود قبل از اقدام به بارداری باید نسبت به تشخیص قطعی و ژنتیکی بیماری در افراد مبتلا و تعیین قطعی وضعیت ناقل بودن یا نبودن خانمی که قصد بارداری دارد انجام گیرد تا در صورت لزوم اقدام به تشخیص پیش از تولد در حین حاملگی گردد..